भारतीय मातीतील सेंद्रिय कार्बन) Soil Organic Carbon - SOC) स्थिती

CropBioLife
Jun 20
1 min read

भारतीय मातीतील सेंद्रिय कार्बन) Soil Organic Carbon - SOC) स्थिती: वर्तमान आणि भविष्यातील दृष्टीकोन

🌱 सेंद्रिय कार्बन म्हणजे काय?

सेंद्रिय कार्बन हा मातीतील सेंद्रिय पदार्थांचा मुख्य घटक आहे, जो कुजलेल्या वनस्पती, प्राणी अवशेष, सूक्ष्मजीव आणि जैविक खतांपासून तयार होतो. SOC मातीच्या सुपीकतेसाठी, पाणी साठवणुकीसाठी आणि सूक्ष्मजीवांच्या जीवनासाठी अत्यंत महत्त्वाचा आहे.

📉 भारतातील सध्याची स्थिती

1950 च्या दशकात भारतीय मातीतील SOC सुमारे 1% होता. 2020 च्या दशकात तो 0.3% ते 0.4% पर्यंत घसरला आहे, जे आरोग्यदायी मातीसाठी आवश्यक असलेल्या 1–1.5% च्या किमान पातळीखाली आहे.
ICAR आणि NBSS&LUP च्या अहवालानुसार, भारतातील सरासरी SOC 0.3% ते 0.6% दरम्यान आहे.
SOC साठा )0–30 सेमी खोलीसाठी): 9.6 पेंटाग्राम (Pg)
SOC साठा )0–150 सेमी खोलीसाठी): 29.9 पेंटाग्राम (Pg)

🗺 प्रादेशिक फरक

उच्च SOC क्षेत्रे: पश्चिम घाट, ईशान्य भारत आणि हिमालयीन पायथ्याचे जंगल आणि डोंगराळ भाग.
कमी SOC क्षेत्रे: राजस्थान, गुजरात, महाराष्ट्र आणि कर्नाटक यांसारखी कोरडी आणि अर्ध-कोरडी क्षेत्रे.

⚠ SOC घटण्याची कारणे

अत्यधिक शेती आणि एकाच पिकाची लागवड )mono-cropping)
रासायनिक खतांचा आणि कीटकनाशकांचा अति वापर
जैविक पदार्थांचा अभाव
अत्यधिक नांगरणी आणि मातीची धूप
वनतोड आणि जमिनीचा वापर बदल

🌾 सरकारच्या योजना आणि धोरणे

माती आरोग्य पत्रिका योजना )Soil Health Card Scheme): शेतकऱ्यांना त्यांच्या जमिनीच्या पोषण स्थितीची माहिती देऊन योग्य खतांच्या वापराची शिफारस केली जाते .
राष्ट्रीय शाश्वत शेती अभियान )NMSA): सेंद्रिय शेती, कृषी वनीकरण आणि संरक्षण शेतीसारख्या पद्धतींचा प्रचार.
परंपरागत कृषी विकास योजना)PKVY): सेंद्रिय शेतीला प्रोत्साहन देऊन SOC वाढविणे.

🔮 भविष्यातील उपाय

जैविक पदार्थांचा वापर: पिकांचे अवशेष, हिरवळी खत, कंपोस्ट इत्यादींचा समावेश.
संरक्षण शेती: कमी नांगरणी, आच्छादन पिके आणि पीक फेरपालट.
कृषी वनीकरण आणि पुनर्वनीकरण: शेतीत झाडांचा समावेश करून कार्बन साठवणूक वाढवणे.
नकाशांकन आणि निरीक्षण: उच्च-रिझोल्यूशन माती कार्बन नकाशे तयार करणे आणि दीर्घकालीन निरीक्षण.
शेतकऱ्यांचे शिक्षण आणि प्रोत्साहन: कार्बन-अनुकूल पद्धती स्वीकारण्यासाठी प्रशिक्षण आणि प्रोत्साहन.

सारांश तक्ता

घटक	स्थिती/मूल्य
1950 मधील SOC	~1%
2020 च्या दशकातील SOC	0.3–0.4%
आरोग्यदायी SOC मर्यादा	1–1.5%
SOC साठा) 0–30 सेमी(	9.6 पेंटाग्राम (Pg)
SOC साठा )0–150 सेमी(	29.9 पेंटाग्राम (Pg)
सर्वाधिक प्रभावित क्षेत्रे	कोरडी/अर्ध-कोरडी, अत्यधिक शेती क्षेत्रे
पुनर्संचय रणनीती	जैविक पदार्थ, संरक्षण नांगरणी, पीक फेरपालट

मातीतील सेंद्रिय कार्बनची पातळी वाढविणे ही केवळ शेती उत्पादनासाठीच नव्हे, तर पर्यावरणीय शाश्वततेसाठीही अत्यंत आवश्यक आहे. सेंद्रिय शेती, संरक्षण शेती आणि कृषी वनीकरण यांसारख्या पद्धतींचा अवलंब करून आपण मातीचे आरोग्य सुधारू शकतो.

📍भेट द्या: www.cropbiolife.in

📞 संपर्क: +९१ ७७८८९९४६७१